Minh Hạnh

Kiruna: di dời toàn bộ một khu phố

<=== Nhà thờ Kiruna trước khi di dời

Ngày 19/08/2025 nhiều phương tiện truyền thông trên toàn thế giới loan một tin đáng chú ý: nhà thờ ở Kiruna, một thị trấn nhỏ vùng cực bắc Thụy Điển được dời đi nguyên trạng tới một địa điểm mới cách đó 5km.

Một kiến trúc 113 năm tuổi nặng ước chừng 672 tấn với bề ngang 40m được ‘nâng nguyên con lên xe kéo’, đưa tới chỗ mới rồi hạ xuống, là chuyện không dễ làm. Một kỳ công đáng phục. Ngay cả vua Thụy Điển Carl XVI Gustaf cũng có mặt để chứng kiến chuyện hiếm có này. Người nào không tới coi tận mắt có thể xem chiếu trực tiếp trên truyền hình.

Nhưng cuộc di dời ngôi nhà thờ này thực ra chỉ là một phần trong một kế hoạch lớn: dời một phần của làng Kiruna.

Vì sao phải dời khu phố này?

Làng Kiruna, cũng như một số làng ở vùng bắc Thụy Điển, được lập nên khi người ta phát hiện có quặng sắt nơi đó. Như vậy toàn bộ cư dân trong làng từ bao nhiêu năm qua có đời sống gắn liền với công ty khai mỏ LKAB của chính phủ Thụy Điển. Tên đầy đủ của công ty là Luossavaara-Kiirunavaara AktieBolag, trong đó có tên làng Kiruna. Dân trong làng có mối dây liên hệ tình cảm với nhau như trong một đại gia đình. Rất ít người biết là làng Kiruna là làng lớn nhất thế giới, nếu tính về diện tích!

LKAB là đại công ty khai mỏ lớn nhất châu Âu, địa bàn hoạt động nằm ở Na Uy và Thụy Điển. Mỏ Kiruna là mỏ sắt ngầm lớn nhất thế giới. Mỏ này cung cấp hơn 80% quặng sắt cho Âu châu, chưa kể tới các thị trường Á châu. Trữ lượng sắt tại mỏ Kiruna còn đủ cho nhiều thập niên khai thác. Kiruna vốn là con cưng của công ty, trở nên càng quan trọng hơn khi người ta khám phá ở vùng này còn có thể khai thác đất hiếm. Đất hiếm hiện nay là một nhu cầu thiết yếu cho công nghệ hiện đại, điển hình là các pin trong xe và nam châm nhỏ cực mạnh, trong nhiều thiết bị điện tử. Khoảng 90% đất hiếm cung cấp cho thế giới hiện nay nằm trong tay Trung Quốc, với những rủi ro không ai có thể tiên đoán.

Nhà thờ Kiruna được LKAB xây năm 1912 như món quà tặng dân làng. Nhà thờ này là nhà thờ đẹp nhất Thụy Điển, với kiến trúc dựa theo mẫu lều tipi, một nét văn hóa của Sami – một bộ tộc bán du mục sống trong vùng.

Hoạt động khai thác quặng sắt tại Kiruna ngày một sâu hơn (hiện nay mỏ đã xuống tới gần 1200m và dự tính sẽ còn đào xuống thêm 200m nữa) đã làm toàn vùng mỏ – gồm cả khu nhà thờ – bị lún và có nguy cơ bị sụp. Nhiều nhà đã bị nứt tường, đường bị sụp v.v.. Năm 2020 một trận động đất 4,7 độ Richter đã làm thành phố phải ra quyết định dứt khoát và nhanh chóng. Dời toàn bộ một khu phố là giải pháp duy nhất.

Bao nhiêu dân phải dời nhà?

Là vùng đất thưa dân, thời tiết khắc nghiệt, không thể mỗi ngày đưa đón công nhân từ nơi khác tới làm việc tại mỏ. Ngoài ra, dân làng đã nhiều thế hệ cùng sống với LKAB. Họ sẽ không bao giờ bỏ làng, nơi đã nuôi họ suốt một thế kỷ. Họ cũng nhận thức một điều: nếu mỏ Kiruna đóng, coi như làng cũng chết theo.

Khoảng 6 ngàn dân (gần 1/4 số cư dân trong làng) sống trong khoảng 3 ngàn căn nhà, do đó được lệnh chuẩn bị dời sang khu phố mới. Đây là những ngôi nhà cũ, gần mỏ. Do biết được nguy cơ sụt lún, những ngôi nhà sau này đã được xây ở những khu đất xa mỏ hơn.

Kế hoạch dời làng được tiến hành ra sao?

Trước hết, cơ sở hạ tầng phải được chuẩn bị: điện, nước, cống rãnh v.v.. Đường dẫn tới khu phố mới sẽ được làm, ga xe lửa, trường học, bệnh viện v.v. cũng phải được xây xong trước khi dân dọn tới.

Một khu phố mới sẽ được xây lên. Những người trong khu phố cổ sẽ được giải quyết theo phương thức: người có nhà riêng sẽ được bồi thường theo giá thị trường của căn nhà, cộng thêm 25%. Những người ở nhà mướn sẽ được cấp một căn nhà có diện tích sinh sống tương đương, tiền mướn nhà mới đương nhiên cao hơn, nhưng sẽ được cho tăng từ từ trong vòng 8 năm. Chính phủ bù số tiền sai biệt này.

Cũ sống chung với mới: Tháp chuông của tòa thị chính cũ được đặt cạnh tòa thị chính mới xây

Phần lớn những nhà trong khu phố cổ sẽ đập bỏ. Một số chủ nhà có thể tự di dời căn nhà của mình tới khu đất mới. Những tòa nhà thuộc dạng cần bảo tồn (xây vào những năm đầu thế kỷ 20) sẽ được di dời nguyên trạng, mà hai kiến trúc: tòa nhà Bắc Kinh và nhà thờ Kiruna là hai mục độc đáo nhất. Tòa nhà Bắc Kinh (một ngôi trường có chiếc mái giống một cung điện Trung Quốc) đã được dời đi bằng xe dọn nhà năm 2024.

Một số nhà ở và cơ sở cũng đã lần lần được dời đi theo kiểu này để giữ được nét nguyên thủy của chúng.

‘Tòa nhà Bắc Kinh’ đang trên đường tới địa điểm mới. ‘Xe dọn nhà’ có 128 bánh.

Toàn bộ kế hoạch di dời khu phố trong làng Kiruna có đặc điểm là gần như không có kế hoạch chi tiết thực tế, vì chưa bao giờ Thụy Điển đối mặt với một chương trình chỉnh trang thành phố với những mục đặc biệt có tầm cỡ như vậy. Chi phí sẽ do LKAB đài thọ phần lớn, nhưng thực ra đó là ‘lấy từ túi này bỏ sang túi kia’. LKAB là công ty ‘quốc doanh’ 100%. Tiền cũng là do thuế của dân. Bước đầu, xây dựng hạ tầng cơ sở, trong vòng 15 năm đã ngốn mất 900 triệu euro. Từ đó suy ra, sẽ tốn hơn 2 tỉ. Không sao, do giá thép tăng, LKAB lời mỗi năm cả tỉ euro. Dự tính là công trình này sẽ kéo dài tới 2033 mới hoàn tất.

Có chống đối?

Đại đa số dân làng hài lòng với kế hoạch thay đổii bộ mặt thành phố, coi hiện đại và thích hợp với giới trẻ. Người ta hy vọng sau đó sẽ có nhiều du khách tới vì tò mò và cũng để trải nghiệm những mục đặc biệt làng có thể cung cấp. Kế hoạch này cũng tạo cho người dân niềm tin là công ăn việc làm của họ vẫn được bảo đảm. Dĩ nhiên là sẽ có những xáo trộn. Người dân đang lo là dân số sẽ giảm. Những người đã về hưu, nay được bồi thường nhiều hơn giá trị căn nhà, có khuynh hướng di cư xuống miền Nam bớt khắc nghiệt hơn, với số tiền đó họ có thể mua căn nhà khác ở nơi họ thích. Cư dân trong khu mới than phiền đường xá hẹp hơn, ít chỗ đậu xe. Đó là vì khu mới xây nằm sát cạnh khu vực dân Sami sinh sống, mà họ cho biết chính phủ hoàn toàn không nghe ý kiến của họ, làm mất môi trường thiên nhiên, cừu và nai không còn đủ cỏ để ăn, và ô nhiễm không khí do gia tăng khói thải. Chính phủ thì nói đã lưu ý vấn đề này, đã làm đường nhỏ hơn và ít chỗ đậu xe hơn.

Hòa Lan hãnh diện

Một lần nữa thế giới biết đến Hòa Lan là một nước có nhiều kinh nghiệm về chuyển dịch những cấu trúc vĩ dại. Thụy Điển đã nhờ công ty trục vớt Mammoet của Hòa Lan đảm trách công tác di dời nhà thờ Kiruna. Mammoet nổi tiếng qua nhiều vụ trục vớt tàu chìm, nhất là vụ trục vớt tàu ngầm hạt nhân Kursk (K-141) của Nga chìm tại biển Barentz năm 2000 sau nhiều thất bại của các công ty trục vớt khác. Gần đây nhất, năm 2020/2021, Mammoet đã di dời toàn bộ làng Mamberget, cũng là một làng nhỏ vùng Bắc Thụy Điển, để mở rộng phạm vi khai mỏ ở đây và cũng để ‘cứu’ làng: năm 2010 làng này có gần 6000 cư dân, đến cuối 2020 chỉ còn chưa đầy 1000 dân còn bám đất!

Bắt đầu ‘lên đường’

Để có thể di chuyển ngôi nhà thờ Kiruna có bề ngang 40m, một chặng đường đã phải được nới rộng tới 25m, một chiếc cầu cạn (viaduc) đã phải tạm phá đi. Những bánh xe được chế tạo có thể quay 360 độ, và phối hợp nhịp nhàng đồng bộ với nhau. Trước khi di dời, nhà truyền giáo Lena Tjärnberg được mời đến làm phép thánh! Khúc đường đầu tiên là đoạn lên dốc, công ty đã dùng hệ thống thủy lực nâng một bên sàn xe lên theo địa hình để giữ ngôi nhà luôn luôn nằm ngang. Sau gần 2 ngày ‘rong ruổi’ trên khúc đường 5km, ngôi nhà thờ đã được đặt xuống đúng nơi đã được chuẩn bị sẵn.

Một thành tích đáng nể. Nhưng Hòa Lan không chừng phải chào thua Việt Nam. Việt Nam có ‘thần đèn’ Nguyễn Văn Cư được nhiều người biết về những công tác nâng cao, chống lún, chống nghiêng, dịch chuyển các công trình nhà cửa. Theo báo chí trong nước, toán của ông đã thực hiện khoảng 150 công tác loại này, có lần họ đã nâng một tòa cao ốc nặng 4000 tấn. Di chuyển nhà thờ Kiruna gần 700 tấn với ông Cư chắc chỉ là trò con nít! Ông này không dùng những thiết bị tân tiến cầu kỳ. Khi xưa, ông dùng con lăn và đòn bẩy, nay có thêm một số thiết bị hiện đại hơn. Nói cho ngay, nâng lên thì dễ, chuyển dịch một cách nhịp nhàng ăn ý mới là vấn đề nhức óc.

Minh Hạnh

Direct link: https://caidinh.com/trangluu1/khoahockythuat/kirunadidoitoanbo.html