Phạm Đình Lân

Cao Su tâm sự

.

<== Cây cao su (Ảnh: key.lucidcentral.org)

.

Tôi là trưởng lão cây cao su đồn điền Michelin Dầu Tiếng, Thủ Dầu Một tức tỉnh Bình Dương sau này.

Hôm nay tôi hân hạnh được cộng đồng cây cao su quốc tế ủy nhiệm trình bày trước cộng đồng thảo mộc hoàn vũ về dòng họ Hevea của chúng tôi.

Quê của tổ tiên chúng tôi là thung lũng sông Amazon đặc biệt trên địa phận của xứ Brazil. Thổ dân Mainas trong vùng Amazon gọi tổ tiên chúng tôi là cahuchu tức cây khóc. Từ đó ra đời chữ Caoutchouc của Pháp và từ chữ này có tên gọi cao su của người Việt Nam.

Loài người dặt cho tổ tiên chúng tôi tên La Tinh Hevea brasiliensis, gia đình Euphorbiaceae. 

Loài người giao tiếp với dòng Hevea vào cuối thế kỷ XV khi ông Columbus thám hiểm địa cầu đến các đảo biển Caribbean nhưng tưởng rằng ông đã đến Ấn Ɖộ. Từ đó nhân loại lẫn lộn INDIANS: người Ấn Ɖộ và INDIANS: người bản địa trên lục địa Mỹ Châu.

Tên gọi cây Cahuchu thay đổi tùy theo quốc gia trên thế giới:

Dòng họ Hevea chúng tôi cư trú trong vùng khí hậu nhiệt đới. Vùng nhiệt đới lý tưởng nằm ở vĩ tuyến 10 Bắc Bán Cầu và vĩ tuyến 10 Nam Bán Cầu. Cây cao su rất cần vùng nhiệt đới có vũ lượng cao.

Lá cây cao su (Ảnh: anthrone. Wordpress.com) (hình trái) và Hoa cao su (Ảnh: nl.wikipedia.org)

Chúng tôi không cao lớn như mấy anh chị Sồi, Thông, Sao, Dầu v.v.. Chúng tôi cao trung bình từ 10m - 15m. Lá màu xanh nhạt, ba lá tụ lại một cuống. Trái to, vỏ cứng màu vàng nhạt khi chín. Trái có ba ngăn, khi chín trái nổ văng hột ra ngoài lúc gặp nhiệt của mặt trời. Trái có nhiều hột tròn có vỏ bọc  cùng màu hung đỏ-đen. Hột cao su không ăn được nhưng dùng để ép dầu dùng trong kỹ nghệ dầu sơn.

Hột cao su (Ảnh internet)

Mỗi mẫu đất (10.000m2) trồng được lối 550 - 600 cây cao su.

Cao su trồng bằng hột. Trong vòng 5 - 6 năm kể từ ngày trồng, cây cao su có đầy đủ nhựa để khai thác. Cứ hai ngày người ta phải cạo vỏ cây cao su để lấy lối 50g - 100g nhựa. Trong suốt quá trình sống từ 25 - 30 năm mỗi cây cao su cho từ 60 - 150kg nhựa. Sau 30 năm phải tái tạo đồn điền cao su.

Vào thế kỷ VI trước Tây Lịch người Mayans biết dùng nhựa cao su làm bánh. Phụ nữ Aztecs nhai cao su như người Mỹ ngày nay nhai chewing gum. Thổ dân trong vùng có nhiều rừng cao su ngày xưa đã dùng nhựa cao su để làm giấy.

Người Âu Châu mới biết cao su do ông Christopher Columbus mang một miếng cao su Haiti về năm 1493.

Năm 1753 một nhà địa lý, toán học và nhà thám hiểm Pháp ở Brazil là Charles Marie de la Condamine (1701 - 1774) mang về Pháp hai loại thảo mộc gốc Nam-Mỹ nhiệt đới. Ɖó là tổ tiên dòng Hevea (Cao Su) và dòng Cinchona (Cây Ký-Ninh).

Ông Joseph Priestley (1733 - 1804) là một giáo sĩ, lý thuyết gia chánh trị và nhà khoa học Anh khám phá cao su có thể tẩy xóa chữ viết chì. Từ đó cao su được mang tên RUBBER có nghĩa là người tẩy xóa. Cây cao su được người Anh gọi là rubber tree hay rubber plant.

Nhựa cao su đóng vai trò quan trọng ở Anh vào thế kỷ XIX, thế kỷ hoàng kim của đế quốc Anh. Nhựa cao su được dùng làm bánh, vỏ ruột xe hơi (sau thế kỷ XIX), xe mô-tô, xe đạp, găng tay, quần áo, dụng cụ y khoa, giày, ống dẫn nước v.v..

Nói đến dòng họ Hevea của chúng tôi phải nói đến ông Henry Wickham. Ông này là người Anh, được xem là cha đẻ của các đồn điền cao su ở Sri Lanka (đảo Ceylon) và Mã Lai, Indochina. Henry Wickham (1846 - 1928) là một người thích phiêu lưu mạo hiểm. Ông dùng tàu để mạo hiểm khám phá tài nguyên thảo mộc thiên nhiên trong trong thung lũng Amazon trên lãnh thổ Brazil. Năm 1876 Henry Wickkham đem về Anh 70.000 hột cao su. Từ Anh ông đưa hột cao su sang Sri Lanka (đảo Ceylon) để trồng. Năm 1877 cao su được trồng thành đồn điền ở Mã Lai.

Người Hòa Lan theo gương người Anh bắt đầu thành lập nhiều đồn điền cao su trên đảo Java và Sumatra vào những năm 1902, 1903.

Người Pháp đưa dòng họ Hevea vào bán đảo Ɖông Dương (Việt Nam, Cambodia và Lào). Năm 1877 hột cao su được du nhập vào Việt Nam từ Singapore. Việc trồng thí nghiệm hột giống thất bại. Năm 1897 Pháp du nhập hột cao su từ Java về trồng với kết quả mỹ mãn. Từ đó nhiều Công Ty Cao Su Pháp được thành lập. Các đồn điền cao su của Pháp ở Việt Nam tập trung ở các tỉnh miền đông Nam Bộ như Biên Hòa, Bà Rịa, Thủ Dầu Một (Bình Dương). Ɖồn Ɖiền Ɖất Ɖỏ (Plantations de Terres Rouges) thành lập năm 1910. Ɖồn điền Michelin ở Dầu Tiếng được thành lập năm 1925 là đồn điền lớn nhất trên bán đảo Ɖông Dương. Viện Nghiên Cứu Cao Su Ɖông Dương (IRCI: Institut de Recherches sur le Caoutchouc en Indochine) được thành lập ở Lai Khê, Bến Cát (Ông Yệm), Thủ Dầu Một (Bình Dương) năm 1941.

Ɖồn điền Michelin thời thuộc địa (Ảnh: redsvn.net)

Các địa danh Bến Cát (Thủ Dầu Một), Dầu Tiếng (Thủ Dầu Một), Lộc Ninh (Thủ Dầu Một), Hớn Quản (Thủ Dầu Một), Phú Riềng (Biên Hòa), Phước Hòa (Biên Hòa), Tân Uyên (Biên Hòa), Xuân Lộc (Biên Hòa), Hưng Lộc (Biên Hòa), Bình Ba, Bình Giã (Bà Rịa) nổi tiếng về các đồn điền cao su do Pháp làm chủ. Mặc dù cách Sài Gòn không đầy 100km nhưng những vùng này được xem là trung tâm của bịnh sốt rét vàng da và cổ trướng. Các chủ đồn điền phải mộ phu lao động trong đồn điền từ các tỉnh bị nhân mãn ở Bắc Bộ và Trung Bộ.

Ɖời sống của phu đồn điền trở thành một bài toán xã hội-chánh trị dưới thời thuộc địa Pháp. Phu đồn điền bị đối xử thậm tệ đến nỗi có lời cường điệu rằng mỗi cây cao su là một nấm mồ của người cạo mủ cao su! Lương công nhân rất thấp. Nhiều người bị chết vì sốt rét, vì kém dinh dưỡng. Có người bị ghiền á phiện vì cho rằng hút á phiện để chống sốt rét! Có người bị nợ mà không thể nào thanh toán nổi. Ɖồn điền cao su trở thành địa bàn tranh đấu của các phu đồn điền. Nhiều người trong số này là thành viên của Việt Nam Thanh Niên Cách Mạng Ɖồng Chí Hội (1925) và sau này là đảng Cộng Sản Ɖông Dương (1930). Tướng Lê Đức Anh đã từng làm việc trong đồn điền Lộc Ninh-Hớn Quản. Trong cuộc Chiến Tranh Việt Nam I (1945 - 1954) tỉnh Biên Hòa và Thủ Dầu Một hợp lại thành tỉnh Thủ Biên. Chiến khu D nằm gọn trong tỉnh Thủ Biên. Tỉnh Thủ Dầu Một bắt đầu cạnh tranh gay gắt với tỉnh Biên Hòa về phương diện kinh tế, chánh trị, xã hội và quân sự sau khi tỉnh Thủ Biên và Chiến Khu D ra đời.

Ɖồn điền cao su An Lộc thời Pháp thuộc. Ảnh: J. Boyer/T.L.

Sự ra đời của các đồn điền cao su ở Cambodia chậm hơn ở Mã Lai và Nam Bộ. Ɖồn điền cao su đầu tiên của Cambodia  là đồn điền Kampot, thành lập năm 1911. Mãi đến thập niên 1920 nhiều đồn điền cao su mọc lên ở Kompong Cham, Kompong Thom, Kratie, Snoul.

Người có sáng kiến lập đồn điền cao su ở Thái Lan là ông Phraya Ratsadanupradit Mahisaraphakdi (1857 - 1913), một người Thái gốc Hoa. Ông được vua Rama V, tức Chulalongkorn (1853 - 1910, vua: 1868 - 1910) (1) bổ nhiệm làm Ủy Viên Monthon Phuket gồm 7 vùng lãnh thổ:

1. Phuket.
2. Trang.
3. Pang-nga.
4. Krabi.
5. Takuapa.
6. Ranong.
7. Satun

Nhân chuyến công tác ở Mã Lai, Phraya Ratsadanupradit đem hột giống cao su Mã Lai về trồng ở Thái Lan năm 1899. Các vùng có nhiều đồn điền cao su ở Thái Lan tập trung ở các tỉnh phía nam nước này. Ngày nay Thái Lan sản xuất nhiều nhựa cao su nhất thế giới: 36% tổng sản lượng cao su thế giới.

Lịch sử việc thành lập đồn điền cao su ở Miến Ɖiện không rõ ràng.

Ở Ấn Ɖộ, một thuộc địa to lớn của Anh vào thế kỷ XIX, người Anh thí nghiệm trồng cao su trong Vườn Bách Thảo Calcutta năm 1873. Ấn Ɖộ có 16 tiểu bang nổi tiếng về các đồn điền cao su. Ɖồn điền cao su Ấn Ɖộ xuất hiện lần đầu tiên ở Kerala vào năm 1902. Goa là thành phố nổi tiếng về cao su ở Ấn Ɖộ như Dầu Tiếng, Lộc Ninh, Hớn Quản, Phú Riềng ở Việt Nam vậy.

Nhìn chung, Brazil là quê hương của dòng Hevea chúng tôi. Chúng tôi sống hoang dã ở Nam Mỹ. Không ai quan tâm đến chúng tôi ngoại trừ người Anh, Hòa Lan và Pháp xa lạ dày công nuôi dưỡng chúng tôi. Có phải chúng tôi mang ơn chủ nghĩa thực dân (Colonialism)? Trong chừng mực nào đó phải thẳng thắn mà nói “Có”. Họ nghiên cứu nhiều những đặc tính hóa sinh của dòng họ chúng tôi. Họ mang chúng tôi vượt Ɖại Tây Dương để đến Ấn Ɖộ Dương và Thái Bình Dương. Từ đó, các quốc gia nhiệt đới Nam Á và Ɖông Nam Á, thuộc địa của Anh, Hòa Lan và Pháp trở thành những nước nổi tiếng về việc sản xuất nhựa cao su trên thế giới. Nói tóm lại, họ làm giàu nhờ chúng tôi. Cao su chúng tôi nhờ họ mà có một vị trí danh dự trong cộng đồng thảo mộc Ɖịa Cầu.

Từ bỏ cuộc sống hoang dã, chúng tôi trở nên quan trọng. Chúng tôi được bồi dưỡng đầy đủ. Sức khỏe được bảo vệ. Bọn sâu bọ, mắc cở, cỏ dại phải tránh xa. Chúng tôi được chở đi khắp các lục địa trên thế giới bằng tàu, xe lửa, xe vận tải nặng. Cũng có nơi chúng tôi được chở bằng xe bò, xe trâu, xe ngựa. Ở vùng sa mạc chúng tôi được chở bằng lạc đà. Chúng tôi biết nhiều bến cảng trên thế giới như New York, London, Rotterdam, Amsterdam, Marseille, Yokohama, Shanghai, Sydney, Sài Gòn, Hải Phòng, Hong Kong, Vladivostok, Goa v.v.. Tổ tiên chúng tôi trong thung lũng sông Amazon không ngờ có hậu duệ làm rạng danh giống Hevea trên mặt hành tinh này.

Ở Việt Nam dòng họ Hevea sống trên các vùng đất đỏ màu mỡ hay những vùng đất xám kém màu mỡ hơn đất đỏ (terre rouge) nhưng có đầy đủ lượng nước mưa để sinh tồn vững mạnh. Nghe nói phu cạo mủ cao su phạm vào thân cây cao su bị các thầy “su” (2) đánh đập tàn nhẫn. Nói như vậy để biết cao su chúng tôi quí lắm, không còn bị bọn voi, nai, heo rừng và mưa, gió, bão tố hiếp đáp vô tội vạ nữa.

Ảnh một đồn điền cao su (Ảnh internet)

Cuộc cách mạng kỹ nghệ ở Âu Châu, sự ra đời của xe hơi giúp cho cao su càng ngày càng trở nên quan trọng hơn. Sự quan trọng này không tìm thấy ở nơi sinh quán của tổ tiên dòng Hevea mà nằm ở các quốc gia Ɖông Nam Á như Indonesia (Nam Dương), Mã Lai, Việt Nam, Thái Lan. Hoa Kỳ là một quốc gia kỹ nghệ hùng mạnh. Hoa Kỳ đứng đầu việc sản xuất xe hơi trên thế giới giữa hai thế chiến. Vì vậy Hoa Kỳ tiêu thụ nhiều cao su trong khi nước này, dù rộng lớn và có nhiều vùng khí hậu khác nhau, không có đồn điền cao su nên phải mua nhiều cao su để làm vỏ, ruột bánh xe và các thiết bị khác.

Trong đệ nhị thế chiến Nhật chiếm Việt Nam, Mã Lai, Phi Luật Tân, Indonesia, Miến Ɖiện. Thái Lan đồng minh với Nhật. Ngoại trừ Thái Lan, các nước Ɖông Nam Á lục địa và quần đảo là thuộc địa của Pháp, Anh, Hòa Lan và Hoa Kỳ và là vùng sản xuất cao su quan trọng nhất trên thế giới. Phi Châu có trồng cao su nhưng mức sản xuất cao su còn kém xa so với các nước Ɖông Nam Á. Hoa Kỳ và các nước kỹ nghệ Âu Châu bị khủng hoảng cao su trong thời kỳ chiến tranh từ năm 1940 đến 1945.

Có vài loại thảo mộc có nhựa như cây cao su nhưng không cùng dòng Hevea và gia đình Euphorbiaceae của cây cao su gốc ở Nam Mỹ hay chính xác hơn là thung lũng Amazon trên lãnh phận Brazil. Ɖó là các anh chị:

1- Cao su Phi Châu mang tên khoa học Funtumia elastica, gia đình Apocynaceae.  Cây cao từ 20 - 25m. Tên gọi thông thường:

2- Cao su Castilla mang tên khoa học Castilla elastica, gia đình Moraceae. Loại cây này được tìm thấy nhiều ở Mexico. Cây cao từ 5m - 10m, cho nhựa như nhựa cao su.

Người Tây Ban Nha gọi là árbol de hule, Anh: Mexican rubber.

3- Cao su Ấn Ɖộ mang tên khoa học Ficus elastica, gia đình Moraceae. Cây cao đến 30m. Người Anh gọi cây cao su dòng Ficus (dòng của cây sung) là Rubber plant hay Rubber fig.

Trên thực tế các anh chị nói trên không thể thay thế cao su dòng Hevea của chúng tôi được.

Ông Charles Goodyear (1800 - 1860) là một nhà hóa học tự học Mỹ nổi tiếng với sự khám phá cao su lưu hóa (vulcanized rubber). Ông được cấp bằng sáng chế về sự lưu hóa cao su (vulcanization) này vào năm 1844. Năm 1898 Công Ty Goodyear Tire & Rubber Company ra đời dưới tên Goodyear mặc dù ông không phải là người sáng lập ra công ty mang tên ông. Thời sinh tiền Charles Goodyear là người thất bại trong việc làm ăn và mang nợ cho đến khi mất. Trụ sở chính của Công Ty Goodyear Tire & Rubber Company đặt ở Akron, Ohio, Hoa Kỳ.

Năm 1889 ông John Boyd Dunlop (1840 - 1921), một nhà phẫu thuật thú y gốc Scotland (Tô Cách Lan), dùng cao su làm vỏ xe đạp. Ông sáng lập Công Ty Vỏ Xe Dunlop. Năm 1896 Công Ty Brothers India Rubber Company, Ltd ra đời. Ɖến năm 1900 Công Ty này đổi thành Dunlop Rubber Company, Ltd. Năm 1906 Công Ty Dunlop sản xuất vỏ xe hơi cao su đầu tiên.

Sự phát triển kỹ nghệ xe hơi ở Hoa Kỳ vào đầu thế kỷ XX làm cho cao su càng quan trọng hơn vì gắn liền với việc sản xuất vỏ ruột xe hơi bằng cao su.

Trong đệ nhị thế chiến Hoa Kỳ phải dùng cao su tái tạo, cao su nhân tạo, nhựa cao su sống ở Nam Mỹ. Từ năm 1910 Nga đã có sáng kiến về cao su tổng hợp (Synthetic rubber – Polybutadienne). Ngược dòng lịch sử của cao su, ông Charles Goedyear có thể được xem là người tiên phong cho khái niệm cao su tổng hợp (Synthetic rubber).

Cạo mủ cao su (Ảnh internet)

Việt Nam là một trong ba quốc gia sản xuất nhiều cao su trên thế giới: Mã Lai, Indonesia và Việt Nam. Từ năm 1945 đến năm 1975 các đồn điền cao su ở Việt Nam chứng kiến những trận đụng độ võ trang của các phe lâm chiến khiến các đồn điền cao su không được chăm sóc đầy đủ. Tình trạng mất an ninh làm cho việc sản xuất cao su bị hạn chế. Những địa danh Dầu Tiếng, Lai Khê, Phước Hòa, Bình Long, Phước Long, Long Khánh, Bà Rịa nổi tiếng với các đồn điền cao su cũng là những bãi chiến trường đẫm máu trong hai cuộc Chiến Tranh Việt Nam I & II vừa qua.

Lấy mủ cao su (Ảnh: vi.pngtree.com)

Năm 1975 chiến tranh chấm dứt ở Việt Nam. Việt Nam là một trong năm quốc gia sản xuất nhiều cao su trên thế giới.

1. Thái Lan.
2. Indonesia.
3. Trung Quốc.
4. Ấn Ɖộ.
5. Việt Nam.

Thái Lan sản xuất 32% tổng sản lượng cao su thế giới.

Năm 2023 tổng sản xuất cao su trên thế giới là 28,8 triệu tấn. Mức tiêu thụ năm 2022 là 29,9 triệu tấn.

Hai quốc gia cần nhiều cao su thiên nhiên và cao su nhân tạo là :

1- Trung Quốc.
2- Hoa Kỳ.

Hiện nay Trung Quốc sản xuất 1 tỷ vỏ xe hơi/năm.

Các công ty kỹ nghệ lớn trên thế giới là:

• Công ty Bridgestone là công ty kỹ nghệ cao su của Nhật Bản, thành lập năm 1931. Lợi tức trong những năm gần đây lối 30 tỷ. Công ty sử dụng 150.000 công nhân khắp thế giới.
• Công ty Michelin là công ty của Pháp, ra đời năm 1889. Vỏ xe Michelin được khách tiêu thụ ưa chuộng trên thế giới. Công ty Michelin sử dụng 120.000 công nhân khắp thế giới.
• Công ty Continental gốc ở Ɖức, thành lập năm 1871, có chi nhánh ở Hoa Kỳ.

Tổ tiên dòng Hevea sống lam lũ trong trong thung lũng sông Amazon. Suốt trên 2.000 năm lợi ích của họ trong vũ trụ quá nhỏ. Mãi đến khi người Âu Châu đến Mỹ Châu, dòng Hevea mới được nghiên cứu và có vai trò quan trọng trong kỹ nghệ và kinh tế quốc gia. Quốc gia sinh quán của dòng Hevea bỏ quên đứa con hoang của mình để dành tâm trí và tài lực nuôi đứa con dòng Coffea (cà phê) từ lục địa Phi Châu đến qua trung gian các nước Âu Châu. Ɖứa con hoang dã dòng Hevea được các nước Âu Châu đưa sang thuộc địa của họ ở vùng Châu Á Ấn Ɖộ Dương-Thái Bình Dương. Cũng chính người Âu Châu đem hậu duệ dòng Coffea vào Mỹ Châu nhiệt đới. Ngày nay Brazil đứng nhất về việc sản xuất cà phê trên thế giới. Colombia đứng hạng tư, Peru hạng 5, Honduras hạng 9 v.v.. Trên một thế kỷ qua hậu duệ của dòng Hevea Mỹ Châu rạng danh ở Mã Lai, Indonesia, Việt Nam và bây giờ có thêm Ấn Ɖộ và Thái Lan.

Người Anh mộ người Hoa và người Ấn Ɖộ vào làm việc trong các đồn điền cao su ở Mã Lai. Ngày nay Mã Lai có 20% dân số gốc người Hoa, 6% dân số gốc Ấn Ɖộ. Cây cao su di chuyển địa bàn sống từ Mỹ Châu nhiệt đới sang Á Châu nhiệt đới, dẫn theo sự di chuyển của người Hoa, người Ấn vào Mã Lai, Singapore và người Việt Nam trên châu thổ sông Hồng và sông Mã vào các đồn điền cao su ở Nam Bộ.

Người và thảo mộc vẫn không ngừng đi tìm không gian sinh tồn.

Qua luật tuần hoàn của Tạo Hóa, trong vũ trụ không có sự trường cửu, bất diệt và bất biến. Cây to rồi cũng bị mưa, gió, bão tố xô ngã hay chết dần mòn vì sâu bọ. Núi đá rồi cũng bị mưa, gió, tuyết băng, nắng nhiệt bào mòn và gây rạn nứt, nổ tung. Vạn sự tốt, xấu rồi cũng qua đi. Vai trò của cao su đạt đỉnh cao trong quá khứ. Hiện dòng Hevea chúng tôi nhường bước cho “tụi” cao su tổng hợp. Thế mới biết không có gì bất khả thay thế cả.

Ɖến đây tôi xin chấm dứt bài nói chuyện của chúng tôi. Xin mời toàn thể quí vị Thảo Mộc thường thức bản nhạc The Rubber Plantations in Cochinchina (Ɖồn Ɖiền Cao Su Nam Kỳ) do ban nhạc Ɖồn Ɖiền Michelin Dầu Tiếng trình diễn.

Kính chúc quí vị một ngày vui trọn vẹn.

Trưởng Lão Dòng Hevea Ɖồn Ɖiền Cao Su Michelin Dầu Tiếng, Thủ Dầu Một.

_____________________

Chú thích:

(1) Vua Rama V tức Chulalongkorn (1853 - 1910. Vua: 1868 - 1910) là một minh quân được sủng ái ở Thái Lan. Ông được xem như một Minh Trị Thiên Hoàng ở Thái Lan vậy (lúc ấy còn mang quốc hiệu Xiêm La – Siam). Chulalongkorn là hoàng tử trong phim The King and I. Ông lên ngôi năm 1868. Ɖó là vua Rama V.

(2) Là âm đầu của chữ SURVEILLANT được Việt Hóa thành thầy SU.

(3) Singapore tách ra khỏi Malaysia vào năm 1965 để trở thành quốc gia Singapore. Người có công sáng lập đảo quốc Singapore là ông Lee Kuan Yew (Lý Quang Diệu, 1923 - 2015). Diện tích đảo quốc Singapore là 750km2 với 6 triệu dân. Tổng sản lượng của nước này là 501 tỷ Mỹ kim. Lợi tức bình quân tính theo đầu người là 84.700 Mỹ kim.

Ghi chú:
* Triệu: Million: 1.000.000.
** Tỷ: Tính theo đô-la Mỹ (Billion: 1.000.000.000).

Phạm Đình Lân, F.A.B.I.

Direct link: https://caidinh.com/trangluu1/khoahockythuat/caosutamsu.html