Noël van Bemmel

Met de zee vloeit het zout de Mekongdelta in, en verdwijnt de rijst

De Vietnamese Mekongdelta, voedselschuur van Zuidoost-Azië, wordt bedreigd
door klimaatverandering en menselijk wanbeleid. Bezorgde boeren herontdekken voorouderlijke technieken
en experimenteren met nieuwe producten om het hoofd boven water te houden.

De voormalige rijstvelden van de Vietnamese boer Đinh Công Chiến lijken wel een jungle. Waar ooit groene stengels uit spiegelend water staken in de uitgestrekte Mekongdelta, groeien nu sterappels, mango’s en jackfruit aan schaduwrijke bomen. In een houten tuindersvlet peddelt de 63-jarige boer door kleine slootjes om zijn oogst te controleren. ‘Ons hele dorp is inmiddels overgestapt op fruit. We hadden geen keus toen in 2016 de kleur van het water gelig begon te worden.’

Een druppel op de tong bevestigde zijn bange vermoeden: zout water. ‘De doerianboom ging als eerste dood, daarna kleurden de rijsthalmen geel en stierven langzaam af.’ Vandaag schat Đinh het zoutgehalte op 0,5 procent (het begin van brak water). De teler wijst op een brede pijp die uit een modderige dijk steekt. ‘Bij 4 procent krijg ik een waarschuwing op mijn telefoon en sluit ik snel die sluis. Anders gaan ook de fruitbomen dood.’

Đinh Công Chiên vaart onder zijn fruitbomen door.

Overal in de wereld moeten boeren zich aanpassen aan klimaatverandering. Maar nergens lijken de veranderingen zo snel te gaan en zo diep in te grijpen als in de Mekongdelta. Dat agrarische gebied in het zuiden van Vietnam, zo groot als Nederland, speelt een centrale rol in de voedselvoorziening van heel Azië. De derde rijstexporteur ter wereld levert miljoenen tonnen rijst aan landen als Filipijnen en China, maar is letterlijk zinkende. De bodem daalt er met 4 centimeter per jaar. Sinds een jaar of tien belagen droogte, overstromingen en verzilting de delta. Deels door natuurlijke invloeden, deels door menselijk handelen. Onderzoeksinstituten en hulporganisaties uit de hele wereld zoeken naar de oorzaken en stellen mogelijke oplossingen voor.

‘Het weer doet raar’, verzucht de 34-jarige boer Duon Truong Giang voor zijn betegelde huis, niet ver van de zee. ‘Wist je dat hier al 44 huizen zijn beschadigd door tornado's? Mijn televisie wil ook niet meer aan na een blikseminslag.’ De grootste verandering voltrekt zich echter op Duons akkers. ‘Daar kweek ik nu de helft van het jaar rijst en de andere helft garnalen.’ De grote blauwe gamba’s gedijen volgens hem goed in het zilte water en leveren bovendien vier keer meer op dan rijst.’ Overal in zijn district Gia Hoà 2 staan de rijstvelden royaal onder water om garnalen te kweken. Hier en daar hangen vissersnetten aan een schuurtje.

Boer Duong Truong Giang in zijn huis, niet ver van de zee.

Vanuit de lucht lijkt de Mekongdelta wel een beetje op Hà Lan (Holland). Er zijn brede rivieren die traag door oneindig laagland stromen; boomgroepen, dorpen en kerktorens in een groots verband. Alleen de olmen zijn vervangen door kokospalmen. De delta is geleidelijk gevormd door de machtige Mekong-rivier die jaarlijks buiten haar oevers treedt en vruchtbaar slib achterlaat.

De ruim twintig miljoen inwoners van de delta, voor een deel leden van de etnische minderheid Khmer, staan bekend om hun uitstekende landbouwproducten én relaxte levenshouding (voor Vietnamese begrippen dan, waar lange werkdagen normaal zijn). Alleen hier biedt ieder eettentje langs de weg minstens tien hangmatten om te chillen, en ook menig boer wiegt na gedane arbeid wat heen en weer voor zijn deur met een bamboe waterpijp in de hand. Die plattelandsidylle wordt verstoord door droogte, overstromingen en verzilting.

‘De boeren in de Mekongdelta zijn gewend aan periodieke overstromingen en droogte, maar nu werken zoveel factoren tegelijkertijd in op dit gebied, dat hun kostwinning onzeker is geworden’, zegt directeur Dang Kieu Nhan van het Mekongdelta Onderzoeksinstituut (Can Tho Universiteit). Hij somt desgevraagd de belangrijkste oorzaken op: klimaatverandering maakt het weer onvoorspelbaarder en heftiger. Buurlanden China, Laos en Cambodja bouwden of bouwen tientallen dammen in de Mekong om elektriciteit op te wekken, waardoor minder water en minder slib de delta bereiken. Grootschalige zandwinning voor de bouw maakt de Mekong-rivier dieper (plaatselijk 90 meter) en het waterpeil lager; onttrekking van oppervlaktewater door landbouw en industrie doet het peil verder zakken, het omhakken van mangrovewoud geeft de zee vrij spel.

‘De belangrijkste oorzaak van verzilting is echter het grootschalig oppompen van grondwater door boeren, industrie en huishoudens. Daardoor zakt de bodem jaarlijks flink, terwijl de zeespiegel juist stijgt.’ Zout water dringt volgens Nhan steeds dieper door in de delta. De vele sluizen en dijken helpen weinig, het zilte water sluipt ondergronds landinwaarts. ‘Dat vraagt om meer ingrijpende aanpassingen van de boeren.’

Als voorbeeld noemt de onderzoeker de moderne hydroponics methode. Boeren uit de hele regio komen kijken op een modelboerderij aan de rand van provinciehoofdstad Can Tho. Daar zijn de bruine aarde en kronkelende slootjes van de delta vervangen door rijen overdekte tafels van anderhalve meter hoog. Romaine sla, radicchio en mosterdzaad groeien er in plastic gootjes – langs hun bleke wortels stroomt water dat met voedingsmiddelen is verrijkt. De boerderij lijkt meer op een lab. De jonge manager Le Thi Kieu Danh: ‘Veel boeren reageren eerst argwanend. Maar als ik uitleg dat ze op deze manier meer groente kunnen kweken, van betere kwaliteit, met veel minder kunstmest en water, dan zijn ze heel geïnteresseerd.’ Een hydroponische opstelling kost volgens haar wel 40 euro per vierkante meter (400 duizend euro per hectare).

Een werknemer controleert hydroponische planten op Can Tho Farm.

Voor de meeste Vietnamese boeren is dat te veel geld, verwacht Nhan. Gevraagd naar de situatie over pakweg 20 jaar, stelt hij: ‘Ik geloof niet dat de Mekongdelta onder de zeespiegel zal verdwijnen – wat sommigen beweren.’ De rijstboeren langs de kust zullen volgens hem massaal overstappen op garnalen, de boeren in het midden worden fruittelers en nog meer landinwaarts (waar overstromingen en droogte de grootste uitdagingen zijn) gaan boeren rijst afwisselen met het kweken van zoetwatervis. ‘De rijstproductie zal omlaaggaan, dat kan niet anders.’ Eigenlijk keert de delta volgens Nhan terug naar de situatie voordat de Vietnamese regering besloot een van de grootste rijstexporteurs ter wereld te willen worden en de hele delta werd volgeplant. ‘Dat model is niet houdbaar gebleken.’

De overstap naar tuinbouw en aquacultuur is makkelijker gezegd dan gedaan, merkt de Nederlandse agronoom Steven Starmans, die met zijn Vietnamese bedrijf Kim Delta begeleiding biedt aan boeren. ‘Een boer gelooft je niet, totdat hij het met zijn eigen ogen kan zien.’ Daarom wil Starmans modelboerderijen opzetten met alternatieve gewassen, slimmere productiemethodes en manieren om regenwater vast te houden voor tijden van droogte. ‘Het regent hier 2000 millimeter per jaar, ruim twee keer zoveel als in Nederland, dat zou dus voldoende moeten zijn.’ De boeren hebben volgens Starmans ook financiële begeleiding nodig, want overstappen op hydroponics of garnalen vergt een flinke investering zonder dat daar een gegarandeerde afname of prijs tegenover staat (zoals bij rijst wel het geval is). ‘Ze moeten meer ondernemer durven worden en daar is niet iedereen aan toe.’

De drijvende markt in de stad Can Tho.

Als buitenlander valt hem op dat Vietnamezen graag dammenbouwer China aanwijzen als schuldige, of het Westen dat door zijn ongebreidelde CO2-uitstoot de zeespiegel doet stijgen, maar liever zwijgen over hun eigen aandeel door het grootschalig oppompen van grondwater of het winnen van rivierzand. Hij stelt dat de Vietnamese overheid snel meer werk moet maken van het ontwikkelen van nieuwe markten voor duurzamere producten. Als voorbeeld noemt Starmans de garnalen die gekweekt worden onder mangrovebomen aan de kust. ‘Sommige boeren hakken de mangrove niet meer om en besluiten daar biogarnalen te kweken. Die worden niet meer bijgevoerd, waardoor de opbrengst per hectare wel een stuk minder is.’ Deze pioniers, stelt Starmans, zouden een hogere prijs moeten kunnen krijgen voor hun product. ‘Dat is nu niet het geval.’

Twee uur rijden van Can Tho – langs slootjes, akkers en hangmatcafés – serveert misschien wel de slimste boerin van de delta een verfrissend drankje gemaakt van kokospalmnectar. Want die palm, met zijn groene reuzenvruchten onder de bladerkroon, is ongevoelig voor zout. Die groeit – zoals bekend van menig kantoorposter – top óp het strand. ‘Alles stierf hier langzaam af: de rijstvelden, de citrusbomen. Maar de kokospalmen bleven gewoon staan’, zegt de 34-jarige Chal Thi van de bloeiende Sokfarm. Die bomen leverden volgens haar echter niet genoeg inkomen op voor haar ouders. ‘Ik heb voedseltechnologie gestudeerd, dus ik ging op zoek naar manieren om die boom beter te gebruiken.’

Chal Thi poseert op haar Sokfarm.

Inmiddels beheert Thi vijfduizend kokospalmen en maakt ze producten van de hele boom: wortels, stam, bladeren, vruchten en bloesems. Vooral dat laatste was een vondst. Werknemers bundelen, masseren en tappen dagelijks de witte stelen waar nectar doorheen vloeit. ‘Zo’n bloesem levert 5 liter per dag op. Daar maken wij onder meer siroop van, suiker en azijn.’ Zo verdrievoudigde Sokfarm de opbrengst per boom. ‘Tot mijn verbazing ontdekte ik dat mijn Khmer-voorouders dit ook al deden. We waren het alleen vergeten.’ Volgens de innovatieve boerin dwingt klimaatverandering boeren te leren van het verleden.

Sa Ray tapt nectar van een kokospalm op Sokfarm.

Thi bouwde het boerenbedrijf van haar ouders om, met geld uit een fonds van de Canadese regering. ‘Het was niet moeilijk mijn vader te overtuigen, hij zag ook in dat er wat moest gebeuren.’ Het geld was onder meer nodig om van te leven, want het duurt drie jaar voordat een nieuw geplante palm wat oplevert. Thi kocht ook machines en huurde ontwerpers in voor een strakke website en luxe ogende verpakkingen. Sindsdien plakken in een steriel fabriekje in het dorp medewerkers in witte jassen etiketten op flesjes en zetten dozen klaar voor verzending. Online zoekt Sokfarm zelf naar een internationale afzetmarkt. ‘We exporteren sinds kort ook naar Hà Lan!’

Noël van Bemmel
Fotografie: Hendra Eka

________

OVER DE MAKERS

Noël van Bemmel is correspondent Zuidoost-Azië voor de Volkskrant. Hij woont in Denpasar, Indonesië. Eerder schreef hij over Amsterdam, reizen en defensie.
Hendra Eka is fotojournalist en woont in Jakarta. Hij bestrijkt voor de Volkskrant heel Zuid-Oost Azië.

Bron: De Volkskrant, 07.10.2023

Direct link: https://caidinh.com/Archiefpagina/Cultuurmaatschappij/metdezeevloeithetzout.html