Thanh Tâm

Đạo diễn Nguyễn Võ Nghiêm Minh và phim ‘Mùa Len Trâu’

Ðại hội điện ảnh quốc tế Chicago lần thứ 40 (40th Chicago International Film Festival), đại hội tranh tài điện ảnh có lịch sử lâu đời nhất tại Bắc Mỹ, được tổ chức từ 07 tới 21/10/2004 với 109 phim dài và 54 phim ngắn, do 44 quốc gia gửi tham dự, đã trao giải thưởng ‘The New Directors Silver Hugo’ cho một đạo diễn người Việt hải ngoại. Ðạo diễn Nguyễn Võ Nghiêm Minh, sau một công trình dàn dựng phim hơn nửa năm đã hoàn thành một cuốn phim trong đó một trong những tài tử quan trọng là một đàn trâu 300 con. “Mùa Len Trâu”, lấy cảm hứng từ một truyện ngắn cùng tên của nhà văn Sơn Nam trong tập truyện “Hương Rừng Cà Mau”. “Len” là một chữ gốc tiếng Khmer, nguyên thủy có nghĩa là thả về thiên nhiên, nhưng về sau chỉ việc người dân tập hợp nhau lùa trâu hàng đàn lên vùng đất cao hơn trong mùa nước lụt để tìm cỏ cho trâu ăn. Truyện ngắn nói về một gia đình nhà nông miền đồng bằng sông Hậu đến mùa nước lũ phải đi “len” trâu. Qua nhân vật chính, Nhi, với sự biến đổi tâm tính sau một mùa đi theo người ‘len’ trâu, đã nói lên sự trưởng thành của giới trẻ. Để có được kinh nghiệm và sự trưởng thành cần thiết, có khi con người đã phải trả giá bằng một số thiệt thòi không thể tránh được.

Nhưng trong phim “Mùa Len Trâu”, Nguyễn Võ Nghiêm Minh đã thoát ra ngoài cốt truyện của nhà văn mà tạo nên hẳn một câu chuyện, thêm nhiều tình tiết và hình ảnh. Cái khác biệt trong Mùa len trâu là phần lớn nhân vật đều do đạo diễn tưởng tượng ra, chỉ có bối cảnh là lấy từ truyện của Sơn Nam. Trả lời báo Người Việt ở California, Nghiêm Minh nói: “Chữ gợi hứng (inspired) rất chính xác, thay vì chuyển thể (adapted)…”.

Nhân vật chính trong phim là Kìm, tương tự như nhân vật Nhi trong truyện, nhưng đạo diễn còn đặt Kìm vào bối cảnh lịch sử của miền Nam thời thuộc Pháp, và sự trưởng thành của Kìm được nhìn theo con mắt của một người dân bị trị. Ðạo diễn Nghiêm Minh cho biết: “Những thanh niên bản xứ, bất lực dưới sự đè ép của một cường lực từ bên ngoài, đã xoay ra phát tiết nam tánh bạo tợn của mình trong sự tranh chấp lẫn nhau và đối với phụ nữ. Hành trình nầy được kết thúc khi Kìm phải đứng trước quyết định làm cha, mặc dù vẫn còn có nhiều vấn đề chưa giải quyết được trong liên hệ với cha mình.”

Phim “Mùa Len Trâu” cũng có ba nhân vật nữ không có trong truyện. Ba nhân vật nữ cứng cỏi đã có những phản ứng khác nhau trong một thế giới đàn ông ngự trị. Ðạo diễn giải thích: “Bà mẹ nuôi đầy tính toán nhưng cũng không bảo vệ được quyền lợi của mình. Bà già tốt bụng hy sinh, nuôi dưỡng những người đàn ông và chết trong thế giới đó. Và người quả phụ trẻ quyết định từ bỏ thế giới nầy, ra đi tìm một lối thoát khác.”

Ðiện ảnh không phải là nghề đầu tay của Nguyễn Võ Nghiêm Minh. Sinh ra tại miền Nam. Anh du học tại Pháp năm 1974, sau đó (năm 1978) anh sang Mỹ và tốt nghiệp tiến sĩ Vật Lý tại UCLA. Sau hơn chục năm làm nghiên cứu quang học, anh nhận ra rằng việc nghiên cứu khoa học ngày càng trở nên khô khan, không phù hợp với ý thích của anh, vốn đã bị âm thanh và ánh sáng của nghệ thuật thứ bảy quyến rũ. Anh theo học một chương trình điện ảnh, sau đó thực hiện một số phim ngắn. Ðại hội Ðiện ảnh Việt Nam Quốc tế (ViFF) tại Irvine năm 2003 đã chiếu phim “Crimson Wings” dựa theo “Giấc mơ hóa bướm” của Trang tử với Lê Thị Hiệp (diễn viên các phim như “Heaven and Earth”, “Green Dragon”) đóng vai nữ chính. Ngoài ra anh cũng đã thực hiện ”phim tài liệu Nơi chốn và thời gian (từng tham dự vài liên hoan phim ở Mỹ).

Trước khi được giải ‘The New Directors Silver Hugo’ của Đại hội điện ảnh Chicago 2004, phim “Mùa Len Trâu” đã đoạt được giải Ðặc Biệt của Ban Giám Khảo Trẻ ở Ðại Hội Điện Ảnh Locarno lần thứ 57 (từ 04 đến 14/08/2004) tại Locarno – Thụy Sĩ, đã được trình chiếu tại Ðại Hội Ðiện Ảnh Toronto – Canada (từ 09 tới 18/09/2004) và tại 9th Pusan International Film Festival (PIFF), đại hội điện ảnh Á châu lớn nhất, tổ chức tại Pusan (Nam Hàn) từ 07 tới 15/10/2004.

Một phần lớn cuốn phim “Mùa Len Trâu” được quay ở An Giang và Kiên Giang. Trừ tài tử Trương Ánh Hoa (đã đóng trong ‘Mùi Ðu Ðủ Xanh’), hầu hết các tài tử trong “Mùa Len Trâu” đều đóng phim lần đầu. Hai diễn viên chính của phim là (Lê) Thế Lữ, sinh viên năm thứ 2 Cao đẳng Sân khấu Điện ảnh TP HCM và Kiều Trinh (từng tham gia lớp diễn xuất của Hội điện ảnh). Đây là hai gương mặt hoàn toàn mới nhưng hình thể rất hợp với vai diễn. Còn đàn trâu 300 con, tất nhiên phải cần sự điều khiển đặc biệt không ai dạy trong trường điện ảnh.

Năm 2002, Nguyễn Võ Nghiêm Minh cùng nhà sản xuất đi Việt Nam. Thoạt đầu, anh dự trù quay cuốn phim ở vùng gần Sài gòn để tiện việc di chuyển và đỡ chi phí, nhưng không tìm được địa điểm vừa ý, cho đến khi xuống vùng tứ giác Long Xuyên, Cà Mau, Châu Ðốc, Hà Tiên - nơi đó anh tìm thấy khung cảnh thật của Hương Rừng Cà Mau. Trong một cuộc phỏng vấn trên đài VNCR, Nghiêm Minh nhớ lại: “Lần đầu tiên thấy cảnh mùa nước nổi, thật ngoài sức tưởng tượng của tôi! Chính nhờ những hình ảnh thiên nhiên của vùng sông Hậu, khi trở lại Âu Châu chúng tôi tìm thêm được tài chánh để thực hiện cuốn phim.”

Được hỏi anh đã viết kịch bản này trong thời gian nào (Phỏng vấn của tạp chí Thể Thao Văn Hóa – Việt Nam), anh cho biết: “Lúc nhỏ, tôi rất thích đọc truyện của nhà văn Sơn Nam. Cuộc sống và con người trong truyện của ông luôn ám ảnh tôi. Tôi chuyển thể kịch bản vào lúc cụ thân sinh lâm trọng bệnh, tôi biết ông không qua khỏi cơn bạo bệnh nên càng quyết tâm dồn sức cho kịch bản Mùa len trâu như một sự báo hiếu muộn mằn.”

Trong một phỏng vấn khác của báo Thanh Niên (Việt Nam), Nghiêm Minh tâm sự: “Tôi thích Hương Rừng Cà Mau của nhà văn Sơn Nam từ những năm học trung học. Càng đọc tác phẩm này, tôi càng chiêm nghiệm thêm được nhiều điều mới mẻ. Trong Hương Rừng Cà Mau, tôi đã thấy vẻ đẹp rất đặc biệt của một không gian bị nước bao phủ, mặc dù chưa từng đặt chân tới. Tôi rất thích hình ảnh và những triết lý về nước. Đó là biểu tượng của sự chết. Bởi mùa nước nổi không có đất để chôn nên người ta dìm xác người ở dưới nước, trâu bò chết mục ra... Nhưng nó cũng là biểu tượng của sự sống vì người nông dân phải nhờ có nước để sống. Mặt khác, tôi cảm nhận được nước còn là biểu tượng của thời gian trôi qua và thời gian mang tính chất lịch sử đang trên đà bị mất đi.”

Nước lũ phù sa Cửu Long là nguồn sức mạnh và cảm hứng của “Mùa Len Trâu.” Nghiêm Minh gọi nước là một “nhân vật” của phim. Anh nói: “Trong phim Mùa Len Trâu nước không chỉ là một phần của hậu cảnh nhưng mà là một nhân vật luôn có mặt trong phim. Nước cuốn chảy còn là biểu tượng của thời gian trôi qua... Trong phim Mùa Len Trâu, nước được gắn liền với sự chết và rũ mục. Tuy vậy trong phim ta thấy cũng từ nước nầy mà người dân có được tôm cá và lúa gạo là hai nguồn thực phẩm quan trọng nhứt. Sự sống và sự chết kề cạnh nhau, nuôi dưỡng nhau. Và nước trở thành một biểu tượng hỗn hợp (mixed metaphor) của sự sống và sự chết. Một lưỡng thể tuy đối kháng nhưng bất ly.”

Chu kỳ nước nổi (mùa lũ) và mùa khô cũng lập thành nhịp điệu cho phim. Anh nói thêm: “Sự tuần hoàn nầy cũng còn là một biểu tượng cho chu kỳ của sự sống và sự chết. Ba cách hủy tán những xác chết: dìm xuống nước, treo lên trời và chôn xuống đất nhưng rốt cuộc đều là làm cho đất ruộng thêm xanh.”

Ban tổ chức Ðại Hội Điện Ảnh Quốc tế Toronto, một đại hội hết sức quan trọng trong thị trường Bắc Mỹ, khi chọn chiếu phim “Mùa Len Trâu” cũng nhận ra tầm quan trọng của nước trong phim này. Trong tài liệu từ ban tổ chức viết về phim có đoạn: ‘Using water as a powerful metaphor and a stunning visual device, Buffalo Boy has the mercurial pace of youth’s inner turmoil, turning Kim’s fight for freedom into an oblique reference to the country’s historical background. (Dùng nước làm một biểu tượng mạnh và làm biện pháp tạo hình, phim Mùa Len Trâu có nhịp điệu biến chuyển như nội tâm sôi sục của giới trẻ, biến sự tranh đấu cho tự do của Kìm thành một lời nói bóng gió về bối cảnh lịch sử của quốc gia [Việt Nam].)

Cách quay phim của Nghiêm Minh cũng đột phá. Vì nước đã là nhân vật chính trong phim, về hình ảnh đạo diễn cho biết anh “tránh các đường dọc và nhấn mạnh các đường ngang, nhứt là đường chân trời trong mùa nước nổi.” Khác với công thức chụp hình cổ điển cho đường chân trời vào khoảng 1/3 khung hình, Nghiêm Minh cho mặt nước cắt ngang ngay giữa màn hình vì, theo anh, “cách bố cục 1/2 nầy lại thích hợp với nội tâm đầy mâu thuẫn của nhân vật chánh.”

Ở Mỹ, “Mùa Len Trâu” đã tìm được nhà phát hành Global Film Initiative, và công ty này đã tổ chức được chương trình chiếu Mùa Len Trâu tại các viện bảo tàng nghệ thuật và các đại học tại 15 thành phố ở Mỹ trong năm 2005. Phim cũng sẽ được chiếu trong các rạp ở Pháp, Hòa Lan và trên đài truyền hình SBS-TV của Úc vào đầu năm 2005.

"Với tôi,” Nghiêm Minh tâm sự “Mùa len trâu sẽ giống như một bản song tấu. Tôi làm phim này theo cách nhìn cũng như cách tôi tưởng tượng. Bởi nghệ thuật không có cái nhìn rạch ròi thế nào là đúng, thế nào là sai và cũng không có cái gì là sự thật trong đó."

Phim dài 102 phút, nói tiếng Việt

Cơ quan thực hiện sản xuất: Novak Production/3B Productions & Lê Đúc Thiện
Phụ trách sản xuất: Olivier Dubois, Muriel Merlin
Phân cảnh: Nguyễn Vô Nghiêm Minh
Dựng phim: Yves Cape
Biên tập: Rudi Maerten
Thiết kế: Nsưt Phạm Hồng Phong
Âm thanh: Marc Engels
Nhạc đệm: Tôn Thât Tiêt
Tài tử chính: Lê Thế Lữ, Nguyễn Thị Kiều Trinh, Kra Zan Sram, Nguyễn Hữu Thanh

Thanh Tâm