Olaf Tempelman

Wie is toch Thich Nhat Hanh, de monnik die de term mindfulness muntte?

Zijn boeken worden inmiddels op vijf continenten gelezen

In zijn nieuwste boek beschrijft Thich Nhat Hanh (90), uitvinder van de term mindfulness, hoe zijn gedachtengoed tot stand kwam. Wie is deze monnik, wiens boeken zijn doorgedrongen tot boekenkiosken op luchthavens en op vijf continenten worden gelezen? Door Olaf Tempelman. Illustratie Sarah Matuszewski

Eind jaren zestig liep de Vietnamese boeddhistische monnik Thich Nhat Hanh in de VS mee in een demonstratie tegen de oorlog in zijn geboorteland, dat hem recentelijk had verbannen. Demonstranten informeerden naar zijn politieke geloofsbrieven. Bent u een communistische of een anticommunistische monnik, oftewel: komt u uit Noord- of Zuid-Vietnam? Thich Nhat Hanh gaf een antwoord waarin hij én refereerde aan zijn geboorteplaats én aan zijn vredeswerk én aan de ideeën van de Boeddha: 'Ik kom uit het Midden.'

Al in 1967 werd Thich Nhat Hanh voorgedragen voor de Nobelprijs voor de Vrede, door niemand minder dan generatiegenoot Martin Luther King. Het Nobelprijscomité had destijds geen idee wie deze zenmonnik was die zich in Noord- en Zuid-Vietnam ongeliefd had gemaakt met uitgangspunten als 'niemand de schuld geven, niet redeneren, niet argumenteren - alleen begrip tonen'. King werd een paar maanden later vermoord. Thich Nhat Hanh leeft nog steeds en werd vorig jaar oktober 90 jaar.

© Thich Nhat Hanh
De wereld is mijn thuis -Herrineringen en levenslessen
Ten Have; 208 pagina's
€ 18,99

Een halve eeuw na zijn voordracht voor de Nobelprijs kennen meer mensen zijn naam, al was het maar omdat zijn boekjes tegenwoordig worden gelezen op vijf continenten en zijn doorgedrongen tot boekenkiosken op luchthavens. Thich Nhat Hanhs invloed reikt nog verder dan zijn naamsbekendheid. Moleculair bioloog Jon Kabat-Zinn, godfather van de mindfulness, ontleende veel van zijn therapeutische toepassingen van het zenboeddhisme aan deze monnik. Ook de term 'mindfulness' zelf komt oorspronkelijk van Thich Nhat Hanh.

Dat woord doet flink wat westerlingen van de sceptische soort nog altijd gruwen. Thich Nhat Hanhs omvangrijke oeuvre van mindfulnessboekjes is door minder gecharmeerden geëtiketteerd als vederlichte zelfhulp.

Voor wie erachter wil komen of dat op vooroordelen berust, is er nu De wereld is mijn thuis, waarin de 90-jarige monnik vertelt hoe zijn gedachtengoed tot stand kwam. Of het zestigtal beknopte thichnhathanhiaanse hoofdstukjes samen een autobiografie vormt, zoals zijn westerse uitgeverijen dit werk noemen, valt te bezien. De Nederlandse ondertitel, 'herinneringen en levenslessen', dekt de lading beter.

Na het zien van een tekening van de Boeddha wist dat hij ook iemand wilde worden 'die heel rustig en stil kon zitten'

1966, Thich Nhat Hanh en M.L. King. © Foto: Edward Kitch/AP

Thich Nhat Hanh vertelt dat hij op zijn 7de, in 1933, na het zien van een tekening van de Boeddha wist dat hij ook iemand wilde worden 'die heel rustig en stil kon zitten'. De jonge monnik Thich Nhat Hanh botste met het Vietnamese boeddhistische establishment, dat volgens hem niet naleefde wat het onderwees. Zijn leraren 'spraken over vrede, mededogen en het geluk van alle levende wezens, maar weinigen deden iets'.

Die houding stoorde hem des te meer omdat Vietnam in dit tijdsgewricht veranderde in een oorlogszone. Op het Franse interventieleger volgde het Amerikaanse. Activistische monniken van Thich Nhat Hanhs boeddhistische vernieuwingsbeweging verleenden hulp aan slachtoffers en probeerden te bemiddelen. In de jaren zestig hielpen ze het dorpje Tra Loc tot drie maal toe opnieuw op te bouwen, want telkens opnieuw werd het gebombardeerd.

In een hoofdstukje dat toepasselijk 'Mindfulness op het slagveld' heet, herinnert Thich Nhat Hahn zich de bombardementen op Saigon in mei 1968. De campus van zijn instituut werd overspoeld door vluchtelingen, monniken liepen heen en weer tussen de bevelhebbers van de strijdende partijen. Op zulke momenten kon Thich Nhat Hanh het concept van mindfulness toetsen aan een weerbarstige praktijk: hij moest erg aandachtig te werk gaan. 'Als je boos of achterdochtig bent lukt het niet.'

Thich Nhat Hanh leidde op verzoek van psychotherapeuten in de VS retraites voor getraumatiseerde Vietnamveteranen

In dezelfde tijd probeerde Thich Nhat Hanh op een verlaten vliegveld een gesprekje aan te knopen met een Amerikaanse soldaat. Zijn openingszin luidde: 'Je zult wel bang zijn voor de Vietcong (de communistische guerrilla, red.)'. De soldaat ving alleen het woordje 'Vietcong' op en richtte zijn geweer op Thich Nhat Hanh. Die wist dat juist nu enige mindfulness van pas kwam en ademde diep in en uit. De soldaat 'kwam weer tot rust en zijn greep op zijn geweer ontspande. (...) Had ik uit angst gehandeld, dan had hij mij mogelijk uit angst neergeschoten.'

THICH NHAT HANH VOOR BEGINNERS Een astronaut reist naar de maan. Eenmaal geland krijgt hij vreselijk nieuws: er zijn technische problemen, waardoor hij niet terugkan naar de aarde. Vanaf de maan kijkt hij smachtend naar onze prachtige blauwe planeet. Wat is op dat moment zijn grootste wens? Een fortuin? Een harem? Internationale roem? Nee, weet Thich Nhat Hanh: het liefst zou hij gewoon op aarde willen lopen. Die wens gaat in vervulling, want op het laatste moment komt er redding. Iederéén is als die astronaut, stelt de monnik van de mindfulness: in staat te beseffen dat het een voorrecht is op aarde te lopen. In een thichnhathanhiaans aforisme: het wonder is niet lopen óver water of dóór vuur, maar óp aarde. Doe het met aandacht, pas voor pas. Wie het verhaal van de gestrande astronaut in Thich Nhat Hanhs oeuvre terug wil lezen, hoeft niet lang te zoeken: het staat op diverse plekken, en ook weer in zijn net verschenen autobiografie. Thich Nhat Hanhs oeuvre bestaat uit titels als Spreken met liefde, luisteren met compassie, Hier en nu, Wandelen, Adem in, adem uit. Tussen die titels bestaat inhoudelijk nogal wat overlap. Toch zijn ze niet inwisselbaar. Veeleer past Thich Nhat Hanh zijn gedachtengoed toe op specifieke emoties of activiteiten. Cholerisch aangelegde lezers die willen leren 'emoties te kalmeren met milde kracht' kunnen hun voordeel doen met Woede. In Eten staan technieken als vertragen en matigen centraal. Nagenoeg elke Thich Nhat Hanh-titel kan fungeren als introductie in zijn ideeën, maar erg populair is Mindfulness voor een gelukkig leven, met een voorwoord van hoogleraar psychiatrie Anne Speckens, waarin alle oefeningen en meditaties zijn verzameld die in Plum Village werden ontwikkeld. Een erg lezenswaardige en al jaren goed verkopende titel in Nederland is Angst, waarin de zenmonnik lezers in tijden van terrorisme helpt 'stormen te doorstaan'.

Later leidde Thich Nhat Hanh op verzoek van psychotherapeuten in de VS retraites voor getraumatiseerde Vietnamveteranen, die behoefte hadden aan contact met iemand uit het land dat hen achtervolgde in nachtmerries. Eén veteraan die vijf kinderen had gedood en zichzelf niet kon vergeven, ging zich op advies van Thich Nhat Hanh inzetten voor kinderen in nood. Motto: 'Je hebt vijf kinderen gedood, maar nu ben je in de gelegenheid vijftig kinderen te redden.'

Hoe meer je in je eigen traditie geworteld bent, hoe beter je het boeddhisme zult leren begrijpen

Thich Nhat Hanh

De hoofdstukken over Vietnamesebootvluchtelingen hebben evenmin aan actualiteit ingeboet. Velen van hen probeerden aan land te komen in Singapore, dat een minstens zo streng vluchtelingenbeleid hanteerde als het huidige Australië. Wrakke bootjes werden zonder pardon terug de zee op gestuurd. Thich Nhat Hanhs monniken pikten met twee schepen bootvluchtelingen op en smokkelden hen naar de Franse ambassade in Singapore. Dat was een strafbaar feit. Thich Nhat Hahn herinnert zich de nacht waarop de Singaporese politie het flatgebouw waar hij verbleef omsingelde: 'We konden niet weer gewoon gaan slapen. Dus beoefenden we loopmeditatie.'

Dat had Thich Nhat Hahn allemaal achter de rug toen hij zich in de jaren zeventig in Frankrijk vestigde en het meditatiecentrum Plum Village begon, dat in de jaren tachtig en negentig zou uitgroeien tot een van de belangrijke centra van wat wel het 'Westenboeddhisme' wordt genoemd - een aangepast zenboeddhisme met elementen uit de psychotherapie, sterk gericht op contemplatie.

Thich Nhat Hahn weet dat hij in de westerse wereld niet zozeer iets nieuws introduceerde als wel iets ouds terugbracht. De hoofdreligie van het Westen, het christendom, kende een lange contemplatieve traditie die in een tijdbestek van eeuwen naar de achtergrond verdween. In De wereld is mijn thuis belijdt deze zenmonnik zijn liefde voor kerkklokken op het Franse platteland, waardoor hij zich altijd 'verbonden voelt met de ziel van het oude Europa'. Met klem adviseert Thich Nhat Hahn spiritueel ontheemde Europeanen hun wortels 'in ere te houden'. 'Hoe meer je in je eigen traditie geworteld bent, hoe beter je het boeddhisme zult leren begrijpen.'

Belletjes en klankschalen kunnen de wereld veel goed doen

De marginalisering van contemplatie ten faveure van hiërarchisering en ritualisering, is een interessante overeenkomst tussen geïnstitutionaliseerd christendom in Europa en geïnstitutionaliseerd boeddhisme in oostelijk Azië. Thich Nhat Hahn wordt vaak de verpersoonlijking van 'een spirituele brug' tussen Oost en West genoemd.

's Werelds bekendste boeddhistische voorman, de dalai lama, spreekt zijn publiek in het Westen heel anders toe dan zijn publiek in Azië. Thich Nhat Hahn spreekt in Oost en West dezelfde taal - dat die vooral aanspreekt in de wereld waar eeuwenlang kerkklokken luidden, hoef je niet te betwijfelen.

Equivalenten van kerkklokken in de vorm van belletjes en klankschalen kunnen de wereld veel goed doen, weet deze beroemde monnik. In India reikte hij de parlementsvoorzitter een interessant idee aan om iets te doen aan hoogoplopende ruzies in de volksvertegenwoordiging: laat een bel klinken wanneer parlementariërs tegen elkaar gaan schreeuwen of met elkaar op de vuist gaan: een beetje contemplatie doet wonderen. Voor zover bekend is die anti-ruziebel nog niet ingevoerd. Het blijft een mooi idee in een tijdperk waarin parlementaire knokpartijen oprukken op alle continenten, de Russische leider spierbundels en judobanden etaleert en de Amerikaanse president vijanden in filmpjes worstelend tegen de grond werkt.

Olaf Tempelman
Uit: De Volkskrant, 05-08-2017