Marije van Beek

'Geluk is een gewoonte'

Thich Nhat Hanh, rechts bij een loopmeditatie met Nederlandse volgelingen in het Duitse Waldbröl. - © Chris Keulen.

Zenmeester Thich Nhat Hanh (85) bracht het fenomeen mindfulness naar het Westen. Vanuit zijn Franse kloostergemeenschap Plum Village laat hij mensen ervaren dat geluk maakbaar is. 'Ik probeer een eeuwenoude schat te ontsluiten.' 

Starend in de vijver begint Thich Nhat Hanh (85) de dag. Naast hem zitten 'zijn' nonnen en monniken, allemaal met kaalgeschoren hoofd en gekleed in donkerbruine pij. De zon komt op over Plum Village, het boeddhistische klooster gelegen in een uithoek van de Franse Dordogne. Zoals de zenmeester, vredesactivist en Vietnamese monnik daar zit, op een doorkliefde boomstam, is hij de rust zelve.

Thich Nhat Hanh is de man die het begrip 'mindfulness' introduceerde in het Westen. Mindfulness betekent zoveel als bewust of aandachtig leven. Het begrip heeft in korte tijd een enorme vlucht genomen; massa's mensen zweren erbij, en vooral onder psychologen kent het grote populariteit. Nederland telt inmiddels meer dan vijftig sangha's, lokale meditatiegemeenschappen, geschoeid op de leest van Thich Nhat Hanh. De 2100 kaarten voor zijn lezing, eind augustus in het World Forum in Den Haag, waren in een mum van tijd uitverkocht.

Wat mindfulness echt inhoudt wordt pas duidelijk door te kijken naar hoe de zenmeester beweegt, spreekt en uit zijn ogen kijkt. Vloeiende armbewegingen, behoedzame stappen, doordachte zinnen: hij belichaamt het begrip.

Kort wijst hij naar de vijver; de allereerste lotusbloem van het jaar springt net open. Een 'heilige lotus', voor boeddhisten symbool voor zuiverheid. "Interview die maar", zegt Nhat Hanh, terwijl hij opstaat en wegloopt. "Die heeft je een hoop te vertellen."

Bijna slaat de vrees toe dat de monnik het meent. Een Amerikaanse journalist die voor een interview kwam troonde hij ooit mee op een wandelmeditatie - in volkomen stilte. Sowieso geeft Thich Nhat Hanh nauwelijks interviews, een van de laatsten die de eer had was Oprah Winfrey.

Zijn streven naar vrede ten tijde van de oorlog in Vietnam - hij zette er een grote vrijwilligersorganisatie voor jongeren op - kwam Nhat Hanh duur te staan: hij werd voor bijna veertig jaar verbannen. Martin Luther King, die hem voordroeg voor de Nobelprijs voor de vrede, noemde de zenmeester een 'apostel van vrede en geweldloosheid'.

Nu woont hij al tijden in Frankrijk, vlakbij zijn eigen kloostergemeenschap Plum Village, die hij dertig jaar geleden oprichtte. Er verblijven niet alleen monniken en nonnen, als leek kun je er ook retraites volgen. Canadezen, Brazilianen, Zuid-Koreanen, van over de hele wereld komen mensen naar Plum Village toe. De bewondering voor Thich Nhat Hanh neemt nog net geen vorm van verafgoding aan. Hij woont zelf niet tussen de gemeenschap - om niet voortdurend aangeklampt te worden. Geen overbodige luxe, blijkt wel. Als een Amerikaanse dame hoort dat ik hem zal spreken, vraagt ze me een briefje door te geven aan 'Thay' (meester), zoals zijn volgelingen hem liefkozend noemen. En een Canadese volgelinge gaat nog verder: zij wil dat ik hem haar zelf ontworpen medaillons laat signeren.

Het blijkt mee te vallen. De lotus hoeft niet in zijn eentje alles te vertellen. Thich Nhat Hanh wijst de weg naar zijn kamertje in Plum Village. Daar gaat hij op de grond zitten. Gewoontegetrouw in lotushouding, pal tegen de muur.

Wanneer ontdekte u dat 'mindfulness' u gelukkig maakt?

Thich Nhat Hanh reikt naar zijn kop thee. Minutenlang blijft het stil, voor hij zacht begint te spreken. "Het inzicht kwam langzaam, nadat ik het boeddhisme diep had bestudeerd. Op de goede wijze mindfulness beoefenen, ontdekte ik, brengt geluk. Ook in tijden van oorlog en destructie. Juist toen, in Vietnam. Ik werd overweldigd door wanhoop en zorgen, maar dankzij de oefeningen overleefde ik.

"Zo kon ik mensen helpen. Het 'geëngageerd boeddhisme', zoals ik het noem, is in de oorlog geboren. Mindfulness is ook: bewust zijn van wat er gaande is in de wereld. Weten dat mensen dood gaan door geweld of honger. Praktiseren doe je niet alleen in de tempel, maar ook daarbuiten. Na een bomaanslag kun je gewonden en wezen helpen. Boeddhisme kan overal in de maatschappij gepraktiseerd worden. Door politici, studenten, leraren. En zelfs door soldaten."

Soldaten?

"Ja, net zo goed door soldaten. Door mindfulness aan te wenden als je anderen helpt, houd je het langer vol. Het behoedt je voor wanhoop, woede en frustratie, en levert minder lijden op. Sterker, het lijden wordt opgeheven. Wie toch lijdt, past de oefeningen niet goed toe.

"Honger heb je nodig om met plezier iets te eten. Zo is geluk te herkennen tegen de achtergrond van lijden. Omdat ik de oorlog in Vietnam van dichtbij heb meegemaakt, koesterde ik het stoppen van het doden enorm. Je moet niet te bang zijn voor lijden. Je moet het kunnen aanraken om geluk beter te waarderen."

Wie geen lijden kent, kan dus niet echt gelukkig zijn?

"Overal ter wereld is genoeg lijden om gebruik van te maken. Het is onnodig om daarvoor naar een arm land te reizen. Vieze modder brengt een schitterende lotus tot bloei. Geluk hangt van jou af."

Geluk is maakbaar?

"Ja."

Heeft iemand die ongelukkig is dat dan aan zichzelf te wijten?

"Het probleem is, dat we geneigd zijn om geluk te zien als iets groots. Maar het is iets heel kleins. En het is meteen te produceren. Een paar stappen zetten in mindfulness kan ons lichaam binnen een paar seconden vervullen met geluk, vrede en kalmte. Geluk is een gewoonte, zoals tandenpoetsen. Rustig tandenpoetsen, niet gehaast. Een moeder kan het haar kind leren."

U heeft het boeddhisme vertaald naar westerse methode. Waarom is dat nodig?

"Ik doe dat niet zozeer speciaal voor het Westen, maar voor jongeren, de nieuwe generatie. Want vaak volgen mensen de oude teksten en oefeningen, maar zonder tot de essentie door te dringen. Eigenlijk heb ik een eeuwenoude schat geprobeerd te ontsluiten. De leer was gewoon niet simpel genoeg."

Kan iedereen 'mindful' zijn?

"Ja. Ook wie van nature niet zo aandachtig leeft, kan het met een beetje hulp toch één of twee momenten zijn. Bij de thee of het ontbijt. Desnoods kan een vriend je eraan herinneren. Dat is het fijne van een gemeenschap als Plum Village. Wanneer een ander langsloopt die vrede en energie uitstraalt, weet je weer dat jij daar ook toe in staat bent."

Mindfulness is mateloos populair, het is een heuse industrie geworden. Bent u niet bang dat mensen aan de haal gaan met uw ideeën?

"Begrippen als democratie of vrijheid worden ook verschillend uitgelegd. Natuurlijk is er veel onbegrip over mindfulness. Een groot misverstand is dat het een dogma is, iets theoretisch. Maar het is een vaardigheid. Praten over mindfulness zonder het toe te passen leidt nergens toe."

Maar er ligt bij wijze van spreken zelfs mindfulness badzeep in de schappen.

"Dat is prima, afhankelijk van hoe het gebruikt wordt. Als iemand na het lezen van het woord 'mindfulness' bewuster van zijn douche geniet, is het goed."

Een paar jaar geleden raadde een Nederlandse psychiater zijn cliënte aan te stoppen met haar medicijnen, en moedigde haar aan om naar Plum Village te gaan. Ze raakte in een diepe psychose na een meditatiesessie, en moest acuut opgenomen worden in het ziekenhuis. Wat doet u om dit soort situaties te voorkomen?

"De gemeenschap oefent een aantrekkingskracht uit op mensen met ernstige aandoeningen. Pas is er nog iemand op het dak geklommen. Van gasten die aandoeningen hebben, weten we dat meestal niet, omdat ze dat proberen te verbergen. We zijn geen psychiatrisch ziekenhuis. Als ze hier niet beter worden, ligt dat niet aan het programma.

"Mensen willen vaak te snel gaan. En bijvoorbeeld meteen stoppen met medicijnen. Maar zoiets moet langzaam afgebouwd worden. Misschien zei die Nederlandse psychiater wel: 'Je moet niet rekenen op medicijnen alleen'. Die cliënte wilde het zelf graag horen, denk ik. En hier trof ze niet de juiste broeder of zuster die haar kon helpen. Maar dat laatste kan niet de enige reden geweest zijn dat ze in het ziekenhuis belandde."

Zelf vertelde u over een vrouw die aan kanker leed, opgegeven was door de artsen, en nog maar drie maanden te leven had. Na haar verblijf hier, beweerde u, kon men plots geen tumor meer vinden, en leefde de vrouw nog 19 jaar. 'Mindfulness kan wonderen verrichten', zei u. Gelooft u echt dat deze vrouw beter is geworden door mindfulness?

"Dat weet ik niet precies. Maar het was duidelijk dat ze haar situatie accepteerde, ook de naderende dood, en probeerde te genieten van iedere minuut die ze nog had. Ze wijdde zichzelf honderd procent aan het heden: dat is mindfulness. Wanneer je alles loslaat, heeft je lichaam de capaciteit te herstellen."

Vindt u het niet gevaarlijk om te suggereren dat mensen hier kunnen genezen van dodelijke ziekten?

"Het is gewoon een verhaal, niet bedoeld om iemand over te halen. Er kan een wonder gebeuren als je je lichaam toestaat volkomen te ontspannen. Dat betekent niet dat we aanraden te stoppen met doktersbezoek of medicijnen. We hebben die vrouw zelfs gedwongen naar de dokter te gaan. Het blijft een wonder."

U bent nu 85 jaar. Wat wilt u nog doen?

Bij wijze van antwoord geeft de zenleraar een stomp tegen zijn bovenbeen, en verheft even zijn stem. "Zoals ik het zie, ben ik niet dit lichaam." Hij wijst naar de monniken en nonnen die tijdens het interview niet van zijn zijde zijn geweken. "Ik zie mijzelf in hem, en in haar. Ik zal nog lang voortbestaan. We zijn een rivier, geen druppels water, geen individuen. Wat we willen doen, doen we iedere dag. Er is niets anders waar we op hopen. Jonge mensen blijven komen. De rivier stroomt en groeit, en dat is prachtig. We zien bezoekers hier samen lachen en zich met elkaar verzoenen. Ons geluk is gemaakt van het geluk van anderen. Zo voelen wij het allemaal."

Thich Nhat Hanh schuifelt weg. "Vergeet je de lotus niet? Echt, die heeft je een hoop te vertellen."

Marije van Beek − 24/08/12, 17:32
Uit: Trouw, 24/08/2012